“У прыродзе няма нічога прыгажэйшага за жанчыну”

Да друку рыхтуецца новая кніга Зянона Пазьняка. Гэтым разам ён адкрыецца большасьці беларусаў зь невядомага дагэтуль боку – як уедлівы фатограф, захоплены сузіральнік, знаўца-эстэт, крытык безгустоўнасьці. Зянон Пазьняк распавядае пра сваё захапленьне фатаграфіяй, дэманструе нам эпоху, у якой былі вузкаплёначныя фотаапараты “Смена”, поўныя фатографаў Суботнікі, здымкі жанчын у стылі “ню”. Ён лічыць, што сёньня жаночае хараство дэградуе, мастацкая фатаграфія ў Беларусі надалей у заняпадзе, але называе прозьвішчы беларускіх фатографаў, майстэрства й здымкі якіх высока цэніць.


Ваша новая кніга будзе называцца “Добрая фатаграфія”. Гэта эсэ пра беларускіх, заходнеэўрапейскіх, амэрыканскіх фатографаў і іх працы. Што Вас захоплівае ў чужых фатаграфіях?

З. Пазьняк: Добрых фатаграфій шмат, але тут трэба было зрабіць тэматычную падборку. Галоўны прынцып – фатаграфія павінна выяўляць жыцьцё чалавечага духу альбо дух рэчы, дух прыроды, жыцьцё чалавечага лёсу. Яна павінна быць прывязаная да часу, выяўляць яго. Гэты прынцып быў важнейшым за тэхніку. Няважна, ці гэта аматарскае фота, ці прафэсійнае, ці ёсьць там недахоп ці не. Важна, каб было выяўленьне часу й творчае пранікненьне ў сутнасць рэчаў. І таму ў гэтай кнізе сабраныя самыя розныя здымкі: і аматараў, і прафэсіяналаў. Ёсьць нават нярэзкія здымкі, тэхнічна недасканалыя, але ў якіх захавалася фатаграфічная магія часу.

Я сустракаў нямала людзей, ды й сам часам сутыкаюся з такой зьявай, калі глядзіш на здымак, то бачыш ўсяго толькі выяву й не ўзьнікае ніякіх пачуцьцяў. У кнізе ёсьць здымак закінутага хутара ў чарнобыльскай зоне – звычайнае вакно. Але Вы напісалі пра яго артыкул на некалькі старонак. Ці можна навучыцца разумець мастацкую фатаграфію?

З. Пазняк: Творца павінен мець талент і ўменьне. Талент даецца ад Бога, ад прыроды, а ўменьне даецца шляхам навучаньня. Тое ж самае патрэбнае й чалавеку, які ўспрымае мастацтва. Бо гэта таксама творчы працэс. Чалавек, які ўспрымае мастацтва, павінен мець у сабе разьвітае пачуцьцё прыгожага. У рознай ступені, але гэта даецца кожнаму. Трэба гэта разьвіваць. І калі гэтае эстытычнае пачуцьцё ў чалавека не разьвіта, то ён яго й не бачыць. Я сустракаў людзей тугіх на вуха, для якіх любую музыку зайграй, ён скажа: “О, полечка”. Ёсьць таксама дальтонікі, у іх усё адным колерам.

Як у вашым вершы пра крата: “Як паказаць табе хараство, калі ты ня бачыш, і не разумееш, навошта яно патрэбнае?”

З. Пазьняк: Але бальшыні людзей гэта даецца ад Бога, ад прыроды. Толькі трэба гэта разьвіваць. Калі чалавек жыве ў культурным асяроддзі, у культурнай сям’і, то незалежна ад таго, вучыцца ён ці не, ён гэта пачынае разумець. Калі чалавек жыве ў далёкім ад мастацтва асяроддзі, але ён ведае пра яго й цягнецца, то ён можа воляй і жаданьнем шмат што зразумець. Нават ня маючы магчымасьці хадзіць на канцэрты, ён можа чытаць, гаварыць зь людзьмі, слухаць музыку па радыё й навучыцца разумець клясычную музыку. Не кожны яе разумее. Для многіх людзей гэта нейкая абракадабра. Яны не разумеюць яе, іх душа закрытая. Яе трэба адкрыць. Гэтаксама гэта працуе й з фатаграфіяй і зь любым іншым выяўленчым мастацтвам. Чалавек павінен быць эстытычна падрыхтаваным для ўспряняцьця мастацтва ўвогуле й канкрэтна для віда мастацтва. Звычайны ўзровень людзей у фатаграфіі фармуюць усялякія Дамы быту, атэлье й аматарская фатаграфія. На вёсцы чалавеку трэба, каб на фота былі дзьве дзіркі ў носе, вочы, каб усё было кантрастна, бачна, тады й добра. Яму рабіць нейкую мастацкую фатаграфію, са сьветаценьню, з выяўленьнем вобраза – гэта кампрамітацыя самога сябе.

У той жа час нельга сказаць, што і ў горадзе інтэлігенцыя напавал цікавіцца фатаграфіяй.

З. Пазьняк: Некалі я быў у аспірантуры і падпрацоўваў у ВДНХ. І там дзьве жанчыны папрасілі мяне іх сфатаграфаваць. Я зьняў іх. Хацелася зрабіць жанчынам прыемна. І адной я зрабіў здымак у цёмнай танальнасьці, з размыўкай сьветацені. Зрабіў для яе мастацкую фатаграфію. Адну траціну жанчыны не была відаць, частка твару была высьветленай, валасы, прычоска, зрабіў фон. Шмат папрацаваў над фатаграфіяй. Гэта жанчына была абражаная. “Нейкую чорную фатаграфію вы зрабілі” – кажа мне – І нічога не відаць”. Ёй трэба было, каб бачны быў залаты ланцужок і брошка, як для пашпарту. У некаторых людзей проста адсутнічае разуменьне хараства. Яны глядзяць часопісы мод, прыгожа апранаюцца, але хараства не разумеюць. Для іх важна, што гэта модна, а ці хораша – гэтага яны ня ведаюць. Бальшыня людзей разумее фатаграфію вельмі ўтылітарна, не задумваючыся над падтэкстам, над творчым асэнсаваньнем. Гэта вынік агульнай культуры. Гэта пераважна праблема таго, хто глядзіць, а не таго, хто фатаграфуе.

Свой першы фотаапарат Вы атрымалі ў 14 год. Гэта быў падарунак мамы. Ці зможаце ўзгадаць, што Вы тады здымалі?

З. Пазьняк: Да фатаграфіі ў мяне была цяга, відаць, ад самага нараджэньня. Яшчэ ў 10 год я пабачыў у кнізе “Вожатый”, як дзеці фатаграфуюць. Я неяк адразу зразумеў, на колькі гэта здорава, як гэта добра, зафіксаваць час, выявіць сябе, зрабіць тое, што я бачу. Пазьней, калі я быў ужо падлеткам, разьбіраўся ў фізіцы й хіміі, то я пачуў думаць сур’ёзна, каб неяк атрымаць магчымасьць здымаць. Я сказаў пра гэта маці, а яна падарыла мне дзіцячы вузкаплёначны апарат “Смена”. Кніжак тады ніякіх не было, хаця ў Суботніках было поўна фатографаў. Але хто будзе зь дзіцём гаварыць асабліва? І маці пагаварыла з адным сур’ёзным фатографам, які згадзіўся вучыць фатаграфіі мяне й майго сябра. Усё лета, кожны дзень, мы вучыліся ў яго фатаграфаваць. На раніцу была тэорыя, потым практыка, а затым – экзамен. Ён даваў нам задачу: зьняць тое й тое. Даваў фотаапарат й адну пласьцінку, дзе можна было зрабіць адзін кадр. На дзень мы павінны былі зрабіць адно фота. Падыход быў такі: перш, чым ты нешта здымеш, ты павінен ведаць, што ты хочаш зрабіць. Ведаць сьвятло, вывучыць кампазыцыю, што будзе ў кадры. Усё трэба было прадумаць галавой. І толькі тады націснуць на спуск. Ён нас бярог ад бяздумнага фатаграфавання, бо фатаграфія – гэта творчы працэс. І мы стараліся зрабіць шэдэўр. Я не змарнаваў аніводнага кадру. Ужо потым, калі пачаў экспэрымэнтаваць, тады пачаў марнаваць. Здымаў усё, што вакол сябе. Здымаў сваю хату, сваю маму, зьняў ката, сабаку, бульбу, пэйзажы, Матруну-рэчку, Гаўю, мост, усё здымаў. Шкадую толькі, што млын не зьняў, яго як раз тады разбуралі. Потым, у канцы гэтай школы, мы здавалі экзамены. Запрасілі старшыню й сакратара сельсавета, выцягнулі білеты, адказвалі на пытаньні й потым, калі ён прыняў нашы экзамены, нам выпісалі пасьведчаньні, што, маўляў, такому й такому, пасьля здачы экзамену прысвойваецца званьне фатографа-аматара. Гэта была нібы гульня, але людзі ўпрыгожвалі тады сваё жыцьцё, разумелі падлеткаў. Я потым някепска здымаў, але мне не хапала практыкі. У мяне быў толькі вузкаплёначны апарат, а новага не было дзе купіць ды й грошай не было. Трэба ж было яшчэ купіць рыштунак. Ванначкі, растворы, прявіцелі, мы гэта рабілі самі.

Я вырашыў адпрацаваць грошы, якія дала мне мама на навуку й пачаў фатаграфаваць людзей. У Суботніках гэта была звычайная справа. Часам бывала нават у школу прыходзілі незнаёмыя людзі й прасілі зьняць. Хтосьці параіў і яны прыходзілі. Фотка тады каштавала 20 капеек. Я сабраў грошы й аддаў маме. Мама была ўсьцешаная, але кажа: “Дзякуй сынок, але вазьмі грошы сабе й купі што хочаш”. Многія здымкі тых часоў я захоўваю й сёння. Напрыклад, на вокладку кнігі “Добрая фатаграфія” пойдзе здымак 1959 году, зьняты мной у 15 гадоў фотаапаратам ад мамы.

Сяргей Навумчык напісаў нядаўна ў блёгу, што ў 60-ых гадах Вы зьнялі ў Менску сэсію ню. Які лёс гэтых здымкаў?

З. Пазняк: Гэтая тэма займае многіх мастакоў і фатографаў. Бальшыня праз гэта праходзіць. У мастакоў гэта форма вучобы, бо каб маляваць чалавека трэба ведаць анатомію, трэба ўмець маляваць чалавечае цела. У жаночым целе - ідэал хараства. У прыродзе няма нічога прыгажэйшага за жанчыну. Я доўга думаў над гэтым пытаньнем і прыйшоў да высновы, што гэта ідэал мае сваю форму й формулу - гэта хваля. Хваля – сутнасьць на якой палягае ўвесь матэрыяльны сьвет і хваля, якая мае графічную форму. У жаночым целе гэтая хваля ўвасоблена. Яе формы – гэта форма хвалі. У мужчынскім целе гэтага няма. У мужчынскім ёсць ламаная лінія – лінія энэргіі, дынамікі й разбурэння. У тых цывілізацыях, дзе быў культ жанчыны, ён прывёў да гэтага выяўленьня хараства ня толькі ў мастацтве, але і ў зьнешнім вобліку – у модзе, напрыклад. Эўрапейская мода была да апошняга выўленьнем жаночага хараства. Сёньня, на жаль, ідзе дэградацыя. Цяпер жанчыны сталі насіць мужчынскае адзеньне. Мастакі, сьведама ці падсьведама імкнуліся знайсьці й выявіць гэты ідэал хараства. Але ў мастацтве гэтая творчая частка беспэрспэктыўная. Нічога вялікага тут ніхто не зрабіў і ня зробіць. Гэта вобласьць практыкаванняў, але кожны амаль праз гэта праходзіў. Я таксама прайшоў праз такія пошукі. Нічога асаблівага не дасягнуў. Хараство чалавека ў яго духу, гісторыі, сацыяльных адносінах, у драматызьме. У гэтым сіла фатаграфіі.

Дык ці ўдалося Вам у савецкім Менску зрабіць выставу гэтых фотаздымкаў?

З. Пазьняк: У 1971 годзе нам, фатографам, якія трошкі бунтаваліся супроць саветаў, удалося зрабіць адну выставу. Са 120 фота маіх было 20. Гэта ўдалося выпадкова, больш потым такіх выстаў не было. Там, у 1971 годзе, была мая фатаграфія “Вялікая мядзьведзіца”. На ёй былі дзьве аголеныя жанчыны на фоне зорнага неба, дзе відаць Вялікая мядзьведзіца. Там быў яшчэ адзін здымак “Бутон для Евы. Вянок санэтаў”. На жаль большасьць ню, якія здымаюць сёньня, гэта паталёгія. Людзі маюць выключна эратычныя задачы, а гэта разбурае хараство. Звычайна бальшыня ню –няўдалыя.

Ад першага зробленага Вамі здымка прайшло больш за паўстагоддзя. Адбылася тэхнічная й культурная рэвалюцыя. У які бок зьмяняецца фатаграфія?

З. Пазьняк: У Беларусі фатаграфія распаўсюджаная як зьява бытавой зацікаўленасьці й як зьява масавай культуры. Мастацкая фатаграфія знаходзіцца ў заняпадзе. Як ні ў адной краіне мастацкая фатаграфія ў Беларусі неразьвітая. За ўвесь пэрыяд існаваньня беларускай дзяржаўнасьці, у тым ліку й савецкай, не было й няма аніводнга фатаграфічнага часопісу. Гаварыць аб фатаграфічным мастацтве можна вельмі ўмоўна. У савецкай Летуве быў Саюз фатографаў і свой часопіс. Такі Антанас Суткус выйшаў на міжнародны ўзровень. У нас нічога не атрымалася й да сёньняшнага дня, хаця ёсьць цікавыя фатографы, цікавыя журналісты. У тэхнічным сэнсе з фатаграфіяй адбылася рэвалюцыя. Гэта сталася тады, калі фатаграфія перайшла на электронную базу. Тут ёсьць свае плюсы й мінусы для мастацкай фатаграфіі. Электонная фатаграфія дала магчымасьць пашырыць межы фатаграфічнага абсягу. Зараз можна здымаць усё і ўсюды проста з рук. Ёсьць фотакамэры з такімі адчувальнасьцямі ISO, якія даюць магчымасьць здымаць ноччу ў лесе з рук без штатыву, напрыклад Nicon D3S. Электронная фатаграфія дала вялікія магчымасьці тым, хто займаецца каляровай фатаграфіяй. Нэгатыўных наступстваў з пункту гледжаньня мастацкай фатаграфіі я налічваю болей. Электронная фатаграфія нарадзілася й выявілася ў масавай культуры. Літаральны кожны чалавек можа цяпер здымаць, нават малпа, абы толькі націскала на кнопку. Электронная фатаграфія пераплюнула тэлебачаньне. Але масавая культура – гэта труна ўсялякай творчасьці. І хоць зьявілася такая магчымасьць фатаграфаваньня, тым ня менш мастацтва ня стала лепшым, яно не перажывае бум, не зьявілася шмат новых выдатных мастакоў. Нават меней стала. Але калі чалавек мае талент, то ён можа здымаць пустым вядром, прабіўшы дзірку ў дне, а з другога боку паставіўшы фотаплёнку. Паводле мяне, няма значэньня якім апаратам ты здымаеш. Калі ты мастак – ты зробіш. Іншая справа, што магчымасьці растуць, таму кожны мастак стараецца асягнуць тэхніку, каб выявіць сябе поўнасьцю.

Дык ці можна сёньня выявіць сябе поўнасьцю ў электроннай фатаграфіі?

З. Пазьняк: У чорна-белай фатаграфіі мы рысуем сьветам. У колеры, мастак які разумее і ўмее балянсаваць колеры, умее пісаць колерам. Але ў колеры мастак павінен збалянсаваць і колер і святло. Каляровая фатаграфія вельмі цяжкая. Бальшыня людзей дальтонікі, якія маюць фотаапарат, але ня ведаюць, што яны робяць. У колеры вельмі цяжка збалянсаваць. Тое, што вакол нас – яно раздрызганае, яно несабранае. Калі ты зьбіраеш гэта ў рамку, то яно развальваецца. Колер мае вельмі абмежаванае ўжываньне ў мастацтве, у фатаграфіі. Мастак, які піша пэндзлем, ён сам балянсуе. А тут нічога ня зробіш. Калі ёсьць нешта чырвонае й яно ўсё развальвае, то яго нікуды не прымеш. Масавая зьява электроннай фатаграфіі прымусіла часопісы й газэты стракацець, яны развальваюцца. Там не відаць чалавека, там феерыя непатрэбных фарбаў. Яны зацямняюць сутнасьць падзеі адлюстраванай на фатаграфіі. У гэтых часопісах чалавек стаў манекэнам. Другі момант. На сёньняшні дзень электронная фатаграфія дае плоскую выяву. У параўнаньні з фатаграфіяй на бромістай аснове, электронная фатаграфія пабудаваная на піксэлях. Яны ўсе аднолькавыя, як цагліны ў сьцяне. А ў бромістым серабры мільёны зерняў і яны ўсе розныя. А таму адчуваньне ад традыцыйнай фатаграфіі - яна мае глыбіню, яна мае паветраную пэрспэктыву. Я не люблю плоскіх фатаграфій і гэта больш за ўсё мяне бянтэжыць і выхаду з гэтага пакуль няма. Трэцяя праблема для мастацкай фатаграфіі – немагчыма пазбавіцца рэзкасьці. Атрымліваецца, фактычна, рэпрадукцыя прыроды. Нават функцыя “Размыты фон” не дае таго эфэкту, здымкі застаюцца плоскія. Пры добрай тэхніцы можна дасягнуць падобнага эфекту, але, напрыклад мяне гэта не задавальняе й да апошняга часу я стараўся не датыкацца да электроннай фатаграфіі. Але жыцьцё прымусіла. Трэба мець лябараторыю, цёмны пакой, самому апрацоўваць, хімікаты, а на гэта няма часу. Але пошукі электроннай фатаграфіі ідуць у правільным накірунку й частку праблем можна будзе пераадолець. Але адну праблему пераадолець ня ўдасца. Мас-культура характарызуецца сваёй эфімернасьцю, абслугоўваннем пазаэстэтычных інтарэсаў людзей. Як і розныя ідалы, яны жывуць год-два альбо адзін дзень. А потым усё зьнікае. Што такое электронны здымак? Гэта магнітны зарад. Як яго захоўваць? Год-два, а потым мяняюцца файлы, мяняецца электроніка, мяняюцца коды, скрыпты. Сам па сабе гэты зарад не мае носьбіта на якім бы мог доўга захоўвацца. Іх трэба ўвесь час лічбаваць. Гэта памежная зьява на мяжы катастрофы. Традыцыйная фатаграфія – мабільная й найбольш даўгавечная. Калі ёсьць добрая лічбавая фатаграфія, то яе трэба захоўваць не ў файле, а зрабіць фота. Але ізноў жа. Гэта будзе фота не на серабры, а на фарбах, яны таксама ня стойкія. Іх трэба хаваць у цемры.

У нэце ёсьць дзясяткі тысяч фотаблёгаў і сайтаў людзей, якія называюць сябе фатографамі. Як можна ў гэтым мностве інфармацыі адрозьніць добрую фатаграфію ад кепскай?

З. Пазьняк: Трэба разьвіць у сабе эстытэчнае пачуцьцё й разумець законы мастацтва, трэба быць навучаным. Калі чалавек будзе гэта мець, то яму можна патлумачыць, дзе выбітнае фота, а дзе пошласьць і прымітыў. Але ёсьць і іншыя крытэрыі. Чалавека ў мастацтве раздражняе фальш. Чалавек нават часам ня можа гэта растлумачыць словамі, але фальш і наіграннасьць яго раздражняе. Галоўнае разумець, што ты хочаш і што табе падабецца й тады ты будзеш рабіць адбор. Але прафэсійны адбор патрабуе вопыту. Адразу бачна, калі фатограф не мае школы, бо ўсе аматары робяць практычна тыя самыя памылкі.

Ці сочыце Вы за разьвіццём сучаснай беларускай фатаграфіі? Хто з сучасных фатографаў Вам падабаецца?

З. Пазьняк: Я ня маю вялікай магчымасьці глядзець фотаальбомы, якія там выходяць. Толькі тое, што ёсьць у Інтэрнэце. Безумоўна, ёсьць добрыя фатографы, якія робяць цікавыя фатаграфіі. Са старых імён я б адзначыў Анатоля Кляшчука. Гэта фатограф з глыбокім пранікненьнем у драматызм падзей. Гэта вельмі сур’ёзны беларускі падыход да жыцьця. Трошкі менш цяпер бачна Сяргея Грыца. Гэта фатограф на мяжы папараццы. У яго вельмі вострыя назіраньні, як мала ў каго. З маладзейшых – Віктар Драчоў. У яго ёсьць нядрэнныя фота, якія адлюстроўваюць рэжым, людзей. Сацыяльныя здымкі з пранікненьнем, з пазыцыяй, з павагай да чалавека. Таксама Антон Матолька. Ёсьць шмат розных фатографаў, якія здымаюць, ці то дэманстрацыі, ці то падзеі, але ў яго ёсьць асэнсаваньне. Я бачу, як ён хоча ўбачыць за нейкай зьявай падтэкст. У мастацтве вельмі важна выявіць сутнасьць рэчы. У яго гэта ёсьць. Вельмі цікавая яго серыя “Паляваньне на людзей”. Ён вельмі выразна зьняў, як банда ў чорным нападае на людзей і хапае. Гэта зьнята вельмі вобразна. Я называю гэта “ўсё ў адным”, калі ў адной фатаграфіі адлюстраваная цэлая эпоха. Матолька адлюстраваў у гэтай сэрыі цэлую зьяву. Таксама цікавыя здымкі робіць Васіль Федасенка. Мне запомнілася яго адна фатаграфія “Ўсяночная ў царкве”, дзе пры сьвятле сьвечак за сталом, дзе сьвенцяць яйкі – стаяць людзі. Гэта зборны вобраз Беларусі, харошай і сьветлай. Сама ўсяночная сабрала такіх людзей. Вельмі прасьветлены здымак. Цёмны фатограф гэтага б не заўважыў. У здольнага фатографа можа быць шмат няўдач, але адзін здымак ён павінен зрабіць. Каб выявіць жыцьцё духа праз чалавека – трэба быць чалавеказнаўцам, псіхолягам. Выявіць жыцьцё можна праз банальную рэч, празь яе падтэкст. Але каб зразумець такі здымак – трэба быць эстытэчна падрыхтаваным. Многія выдатныя мастакі маюць трагедыю – іх не разумеюць. І не таму што ён у гэтым вінаваты, проста людзі жывуць у іншых эстытэчных стэрэатыпах, альбо ўвогуле іх не маюць. Зь цягам часу, калі адкрываецца новы сьвет, яго прызанаюць. Мастацтва – гэта жывая зьява й з боку гледача й фатографа. Гэта агульная творчасць – і ўспрыняцьце й фатаграфаваньне.


Гутыраў Дзьмітры Гурневіч, Польскае радыё.